لاہور(مانیٹرنگ رپورٹ) جس جس دی 1801توں1901تیک دی عالمی تے مقامی سیاستاں تے نظر ہے اتے اوہ اک توں ودھ پکھاں توں اوس تواریخ نوں جانن دی کوششاں کیتیاں نیں اوہ جاندے نیں پئی نپولین دی شکستاں دے بعدوں سلطنت انگلشیہ دی چڑھتل دا ایہو زمانہ ہے اتے جیہڑی دو ہور پادشاہتاں انہاں سو سلاں دے گھیڑ وچ تھلے جا رہیاں سن انہاں وچ ترکاں دی سلطنت عثمانیہ اتے یورپ دی آسٹرو ہنگیرین سلطنت سی۔پر ایہو اوہ زمانہ وی ہے جس وچ ترے وڈی طاقتاں پنگریاں جنہاں وچ زار دا روس، فرینکلن بنجمن دا امریکہ تے بسمارک دا جرمنی رلتی سن۔جے تہاڈی نظر انہاں سو سالاں وچ ڈگدے ہوئے چین تے کیکڑے وانگ پھیلدے جاپان تے وی ہوئے تے عالمی منظر نامے نوں سمجھنا اوکھا نہیں رہندا۔1806 تیک روسیاں ایران توں آذربائیجان وی چھن لتا سی تے اگلے ورہے نیپولین نال سمجھوتے وی کر لتے سن۔پر پوری گل اوس ویلے پلے پیندی ہے جداں اپنی تھاواں تے انہاں سو سالاں وچ ہون والی اتھل پتھل تے وی اکھ ہوئے۔مغلاں دا کانڈ بچہ کوہلو ہو چکیا سی تے 1803بعدوں تیموری سلطنت(جس نوں رگیدن لئی انگریزاں ایس نوں’’ مغل‘‘ آکھیا، ہورے تیمور توں ہلے وی ڈردے سن شوہدے) نوں فاتحہ پڑھے بغیر دفنایا جا چکیا سی تے بہادر شاہ ظفر دے دادے نوں پنشن ملن لگی سی۔پر1849تیک انگریز پنجاب تے اوس دی آل دوال دی تھاواں ول اگے نہیں ودھ سکیا تے اوس دی اکلی وجہ ’’لہور دربار‘‘ دی پادشاہی سی جس خلاف انگریزاں بہوں پراکسی جنگاں وی لڑئیاں تے اوس تے حملے وی کیتے۔ چیتے رہے پئی کلہوڑیاں تے تالپوراں دی لڑائیاں پاروں سندھ، بلوچستان اتے سدوذئیاں تے بارک ذئیاں دی لڑائیاں پاروں قندھار، کابل اندروں کمزور ہو چکے سن۔بلوچ تالپوراں انگریزاں دے تھلے19ویں صدی دے پہلے دہاکے وچ ہی لگ چکے سن کہ انہاں نوں پنجاب خلاف انگریزاں دی مدد نال چلائے جہاد وچ(1826-31 ) رستہ وی دینا پیا تے انگریزاں دی فوجاں نوں1838وچ راہ وی دتا تے بھرتیاں وی جس سندھ بلوچستان توں قندھار تے کابل قبضے لئی جانا سی۔ سندھ قبضے توں پہلاں ہی چروکناتھلے لگ چکیا سی۔ بارک ذئیاں دی طاقتاں اوس ویلے ودھیاں جداں احمد شاہ ابدالی دے پتر نے پادشاہت دا وچلا شہر قندہار چھڈیا تے کابل نوں1778وچ مرکز بنایا سی۔ احمد شاہ سدو ذئی سی تے پائیندہ خان بارک ذئی اوس دی فوج دا افسر۔آکھیا جاندا ہے پئی احمد شاہ ابدالی دے پوتیاں وچ تخت دی لڑائیاں ہوئیاں جس نوں پائیندہ مہارتاں نال توڑ چاڑھیا اتے واری واری احمد شاہے دے تینوں پوتیاں پنجاب وچ پناہواں لتیاں تے رنجیت سنگھ مجمان بنیا۔1839وچ جداں احمد شاہے دے تریجے پوتے شاہ سجاع انگریزاں نال مل کے دوست محمد خان دی سرکار مکائی تاں اوہ وی پنجاب پناہ لین آ گیا۔ایہہ اوس ویلے دی لہور دربار سرکار دی طاقتاں سن پئی نپولین دے فوجی افسراں توں کابل دے پادشاہواں تیک سب پناہواں لئی ایتھے آندے سن۔ پر رنجیت سنگھ دی موت بعدوں کم چوڑ ہونا شروع ہویا تے انگریزی قبضے تھاں تھاں ودھ گئے۔ جے تساں سیدو بابا ویلے دی امبیلہ مہم(1862)،سنڈیمن والا قلات سمجھوتہ(1876)، شیر خان دے قتل بعدوں افغانستان نوں تھلے لاون والا گندھمک سمجھوتہ(1880) پڑھ لو تے تہانوں ڈیورینڈ لین سمجھوتے 1893تے صوبہ سرحد تے فاٹا دے بنن1901دا پتہ ہوئے تاں سارا نقشہ تے پالیسیاں سمجھ آ جاندیاں نیں۔ 19ویں صدی دی کہانی سمجھ کے ہی 20ویں صدی دی کہانی پلے پیندی ہے۔
ہن تساں غور کرو پئی اک پاسے تے ایہہ سب سی پر دوجے پاسے انگریزاں پنجاب وچ 1850نوں پہلا بلدیاتی قنون بنایا تے 1862وچ اوس پاروں کجھ ضلعیاں دی تحصیلاں وچ ایس نوں چالو کیتا تے ٹیسٹ کیس بناون لئی قنون نوں کھولیا۔1869وچ برٹش انڈیا دا وائسرائے بنن والے لارڈ میو آکھیا پئی جے بلدیاتی بندوبست بنانا ، انڈین لوکاں نوں ریاست وچ رلانا ہے تے کاونٹی سسٹم وانگ بندوبست اسارو اتے ودھ توں ودھ لوکاں نوں ووٹ پاون دی اجازتاں دیو۔ چیتے رہے پئی اوس ویلے تیک دنیا وچ ہلے بالغ رائے دہیاں دا بندوبست نہیں بنیا سی۔ پہلا نرے مرداں لئی بالغ رائے دہی دا بندوبست جرمنی دے بسمارک 1871وچ اساریا۔وائسرائے میو نوں تے اک حفاظتی جیل (رنگون) بلا کے قتل کروا دتا گیا پر 1882وچ بلدیاتی بندوبست وچ وڈی گھل دتی گئی اتے برٹش انڈیا دی بہوں تھاواں تے ایہہ چوناں شروع ہوئیاں،جس دا موڈھی رپن سی تے اوس ٓپ لارڈ میو نوں ایس پاروں یاد کیتا۔1895توں پنجاب وچ ڈسٹرکٹ بورڈاں دی چوناں وی ہون لگیاں۔ اوس ویلے پشور سنے صوبہ سرحد دی تھاواں پنجاب وچ سن۔چیتے رہے پئی صوبہ سرحد بنن(1901) بعدوں لوکاں ایس خلاف بغاوتاں کیتیاں کیونجے نویں صوبے وچ بلدیاتی بندوبست نہیں سی تے لوکی ایس نوں انجوئے کر رہے سن۔تاں مارے اوہ پنجاب وچ ہی رہنا چاہندے سن کیونجے اوتھے بلدیاتی بندوبست ہیگا سی۔ایہہ بدلدے سیاسی مہاندرے دا لشکارا سی۔
چیتے رہے پئی لہور دربار وچ کشمیر، پشور، فاٹا،بلتستان،پنجاب سب رلتی سن اتے 75فیصدی وسنیک مسلمان سن۔ ہن نویں صدی وچ کشمیر، بلتستان، فاٹا، صوبہ سرحد دے ضلعے نکلن نال مسلمان56فیصدی رہ گئے، ہندو تریہہ فیصدی سن تے سکھ تیرہ۔1901توں1947وچکار جیہڑی سیاستاں چلیاں اوس وچ لینڈ ایلینیشن ایکٹ1901تے پنگرن والی سیاستاں وڈا کردار ادا کیتا جس وچ بنئیے دی سیاستاں خلاف وڈا مورچہ لگیا۔1906وچ پنجابی کساناں وڈی لہر چکی جس نوں ’’پگڑی سنبھال جٹا‘‘ دے سرناویں مہانتا ملی۔مزاحمتاں دی اجہی مثال سندھ، سرحد،بلوچستان وچ نہیں سی۔فیر ایس لڑائی وچ اوہ دھڑے رل گئے جیہڑے بندوق دے زور تے انگریزی راج مکاونا چاہندے سن۔ بھگت سنگھ دے چاچے اجیت سنگھ دی بائیوگرافی ایس لہر بارے وڈی جھات پاندی ہے جس وچ صوفی انبا پرشاد ورگے وی سن اتے انہاں بنگالی لہر نال وی سانگے بنائے تے ینگ پرشین تے ینگ ٹرکس نال وی۔ غدر لہر نوں وی ٹیک دتا تے جرمناں تے عثمانی پادشاہتاں نال رل کے انگریزاں نوں کڈہن دے منصوبے بنائے۔ دوجے پاسے بنگالی لہر سی جیہڑی بنگال پریذیڈنسی نوں ونڈن خلاف اساری گئی سی تے اوہ پہلی لہر سی جس وچ دھرم تے قوم پرستیاں دے رلے نوں انگریزاں خلاف ورتن دا آہر کیتا گیا سی۔ ایہو اوہ ویلہ ہے جداں دیو بند وچ بیٹھے اک دھڑے وی انہاں نال رلت کیتی۔ پر وجے پاسے 1909دی منٹو مارلے اصلاحاتاں پاروں بلدیاتی چوناں دے نال نال اسمبلیاں ول گل ودھ گئی۔ پر ایس محدود جمہوری رستے نوں1916دے لکھنو پیکٹ نے کھوٹا کر دتا۔ چیتے رہے پئی 1911دے دسمبر نوں انگریزاں برٹش انڈیا دا مرکز کلکتے توں دلی کر دتا سی پر ایہہ کوئی اچانک نہیں ہویا سی۔
جداں1809وچ دلی وچ انگریز ریذیڈنٹ میکٹاف مہاراجہ نال ملن پنجاب آیا سی تے اوس ترے گلاں کیتیاں سن۔ پہلاں تے اوس نپولین توں ڈراندے ہوئے ایہہ پک کیتا پئی اساں تہاڈے نال ہاں تے نپولین نوں قبضہ نہیں کرن دواں گے۔دوجی گل جیہڑی مٹکاف کیتی اوہ سی کابل جان لئی انگریزاں نوں رستیہ دین دی اجازتاں اتے تریجی گل سی انگریزی فوجاں لئی پنجاب وچ لاجسٹک سپورٹ۔ایہہ شقاں پنجاب سرکار دی مٹکاف دے دورے بارے چھپی کتاب وچ نیں۔مہاراجہ ہشیاریاں نال تینوں گلاں نہیں منیاں پر مٹکاف دے سوالاں ایہہ دس دتا پئی انگریزاں دے مائنڈ وچ کیہہ سی؟ ایہہ پنجاب تے قبضے توں بہوں پہلاں توں طے سی پئی انگریزاں کابل ول منہ کرنا سی۔ ایہو وجہ سی پئی پنجاب تے قبضے بعدوں انگریزاں کابل جاندے رستے تے پنڈی شہر وچ نارتھن کمانڈ دا ہیڈکوٹر بنایا تے انہاں تھاواں توں بھرتیاں لین دا سوچیا۔ پرانی رائل بنگال آرمی جس پنجاب تے قبضے وچ مدد کیتی سی نوں فارغ کر دتا۔نوکریاں جان دے ڈر پاروں انہاں فوجیاں بغاوتاں کیتیاں تے اینج 1857والا غدر ہویا پر اوہ کجھ کر نہ سکے۔ 1877،1904اتے1911وچ ترے دلی دربار لائے گئے جس پاروں بنگالیاں نوں پتہ چل گیا پئی انہاں دا کم کراب ہو رہیا ہے۔ ایہہ سب الار دسدا ہے پئی پنجاب نویں سیاستاں دا گھما بن رہیا سی۔ایس سب دے نال نال لکھنو پیکٹ نے پنجاب وچ نویں پواڑے پا دتے۔ ایس پاڑ نے1947تیک سیاستاں تے اپنا اثر رکھیا۔ ایس بارے اگلی لڑی نوں اڈیکو کپ اخیر پنجابی مسلماناں کنج پردھان سیاستاں وچ اپنا راہ کڈہیا۔
| 
